1. Wrth i'r Brenin Antiochus deithio drwy daleithiau'r dwyrain clywodd fod Elymais, dians yn Persia, yn enwog am ei golud mewn arian ac aur.
2. Yr oedd ei theml yn oludog iawn, gyda'r llenni euraid, a'r llurigau, a'r arfau a adawyd ar ôl gan Alexander fab Philip, brenin Macedonia, y cyntaf i fod yn frenin ar y Groegiaid.
3. Daeth Antiochus yno, a cheisio meddiannu'r ddinas a'i hysbeilio, ond ni lwyddodd, am i'w gynllwyn ddod yn hysbys i'r dinasyddion.
4. Codasant i ryfela yn ei erbyn, a ffoes yntau ac ymadael oddi yno wedi ei siomi'n fawr, i ddychwelyd i Fabilon.
5. Daeth negesydd ato i Persia ac adrodd fod y byddinoedd a ddaethai i wlad Jwda wedi eu gyrru ar ffo.
6. Yr oedd Lysias, er iddo ymosod yn gyntaf â llu arfog cryf, wedi ei ymlid ymaith gan yr Iddewon, a hwythau wedi ymgryfhau trwy'r arfau a'r adnoddau a'r ysbail lawer a ddygasant oddi ar y byddinoedd yr oeddent wedi eu trechu.
7. Yr oeddent wedi dymchwelyd y ffieiddbeth yr oedd Antiochus wedi ei adeiladu ar yr allor yn Jerwsalem, ac wedi amgylchu'r cysegr â muriau uchel fel o'r blaen, a'r un modd Bethswra, ei ddinas ef.
8. Pan glywodd y brenin y geiriau hyn syfrdanwyd ef, a'i sigo gymaint nes iddo fynd a chadw i'w wely a chlafychu o'r gofid, o beidio â chael yr hyn y rhoes ei fryd arno.
9. Bu yno am ddyddiau lawer, oherwydd bod y gofid mawr yn dod yn donnau drosto o hyd ac o hyd, a barnodd ei fod ar fin marw.
10. Galwodd ei holl Gyfeillion a dweud wrthynt, “Y mae cwsg wedi cilio o'm llygaid, a'm calon wedi llesgáu gan bryder.
11. A dyma fi'n fy holi fy hun, ‘Beth yw'r gorthrymder hwn y deuthum iddo, a'r don fawr yr wyf ynddi yn awr?’ Oherwydd caredig oeddwn yn nydd fy awdurdod, ac annwyl gan bawb.
12. Ond yn awr daw i'm cof y drygau a wneuthum yn Jerwsalem, sef dwyn ymaith yr holl lestri arian ac aur oedd ynddi, a gorchymyn distrywio trigolion Jwda heb achos.
13. Gwn mai ar gyfrif hynny y daeth y drygau hyn arnaf; a dyma fi'n trengi o ofid mawr mewn gwlad estron.”
14. Yna galwodd am Philip, un o'i Gyfeillion, a'i osod yn llywodraethwr ar ei holl deyrnas.
15. Rhoes iddo ei goron a'i fantell a'i fodrwy, fel y gallai hyfforddi ei fab Antiochus, a'i feithrin i fod yn frenin.
16. Felly bu farw'r Brenin Antiochus yno yn y flwyddyn 149.
17. Pan glywodd Lysias am farw'r brenin, gosododd Antiochus, y mab yr oedd wedi ei feithrin o'i fachgendod, i ddilyn ei dad ar yr orsedd, a galwodd ef Ewpator.
18. Yn y cyfamser yr oedd gwŷr y gaer yn cau i mewn ar Israel o amgylch y cysegr ac yn ceisio'u drygu ym mhob modd, ac atgyfnerthu'r Cenhedloedd.
19. Penderfynodd Jwdas eu distrywio, a chynullodd yr holl bobl i warchae arnynt.
20. Ymgasglasant ynghyd a gwarchae ar y gaer yn y flwyddyn 150. Cododd Jwdas lwyfannau-saethu ynghyd â'u peiriannau yn eu herbyn.
21. Dihangodd rhai o warchodlu'r gaer o'r gwarchae, ac ymunodd rhai o'r gwrthgilwyr o Israel â hwy.
22. Aethant at y brenin a dweud, “Pa hyd y byddi heb wneud barn a dial cam ein cenedl?
23. Yr oeddem ni'n fodlon gwasanaethu dy dad, gan ddilyn ei gyfarwyddiadau ac ufuddhau i'w orchmynion,
24. ac o achos hyn y mae ein pobl ein hunain wedi gwarchae ar y gaer a mynd yn elynion i ni; lladdasant hefyd gynifer ohonom ag a ddaliasant, a chymryd ein heiddo yn anrhaith.
25. Ac nid yn ein herbyn ni yn unig yr estynasant eu dwylo, ond hefyd yn erbyn eu holl gymdogion.
26. A dyma hwy heddiw wedi gwersyllu yn erbyn y gaer yn Jerwsalem, i'w meddiannu hi; y maent wedi cadarnhau'r cysegr a Bethswra hefyd;
27. ac oni achubi di y blaen arnynt ar fyrder, fe wnânt bethau gwaeth na hynny, ac ni fydd modd iti eu hatal.”
28. Aeth y brenin yn ddig pan glywodd hyn. Casglodd ynghyd ei holl Gyfeillion, capteiniaid ei lu a swyddogion ei wŷr meirch.
29. Daeth lluoedd o filwyr cyflog o deyrnasoedd eraill ac o ynysoedd y moroedd i ymuno ag ef.
30. A rhifedi ei luoedd oedd can mil o wŷr traed, ugain mil o wŷr meirch, a deuddeg ar hugain o eliffantod wedi arfer â rhyfel.
31. Daethant drwy Idwmea a gwersyllu yn erbyn Bethswra, ac ymladd dros ddyddiau lawer; codasant beiriannau rhyfel, ond gwnaeth yr Iddewon gyrch arnynt a'u llosgi â thân, ac ymladd yn wrol.
32. Ymadawodd Jwdas â'r gaer a gwersyllu yn Bethsacharia, gyferbyn â gwersyll y brenin.
33. Cododd y brenin yn fore iawn a dwyn ei fyddin ar garlam ar hyd ffordd Bethsacharia.
34. Ymbaratôdd ei luoedd i ryfel, a chanu'r utgyrn. Dangosasant i'r eliffantod sudd grawnwin a mwyar i'w cyffroi i ryfel.
35. Yna rhanasant yr anifeiliaid rhwng y minteioedd, gan osod i bob eliffant fil o wŷr traed, yn arfog mewn llurigau, a helmau pres ar eu pennau, ynghyd â phum cant o wŷr meirch dethol ar gyfer pob anifail.
36. Byddai'r rhain yno ymlaen llaw lle bynnag y byddai safle'r anifail, ac i ble bynnag y byddai'n mynd, byddent hwythau'n mynd gydag ef, heb ymadael ag ef.
37. Ar gefn pob eliffant yr oedd tŵr cadarn o bren i lochesu ynddo, wedi ei rwymo wrth bob anifail ag offer arbennig, ac ym mhob un ohonynt yr oedd pedwar o wŷr arfog parod i ryfel, ynghyd â'r Indiad o yrrwr.
38. Gosododd Lysias weddill y gwŷr meirch ar bob ochr, ar ddwy ystlys y fyddin, er mwyn iddynt aflonyddu ar y gelyn yng nghysgod y minteioedd.
39. Pan ddisgleiriai'r haul ar y tarianau aur a phres, fe ddisgleiriai'r mynyddoedd ganddynt, a goleuo fel ffaglau ar dân.
40. Yr oedd un rhan o fyddin y brenin wedi ei threfnu'n rhengoedd ar ben y mynyddoedd uchel, a'r rhan arall ar y gwastadeddau, ac yr oeddent yn symud ymlaen yn hyderus mewn trefn.
41. Crynai pawb a glywai drwst eu niferoedd ac ymdaith y dorf a chloncian yr arfau, oherwydd yr oedd y fyddin yn fawr iawn a chadarn.
42. Ond nesaodd Jwdas a'i fyddin i'r frwydr, a syrthiodd chwe chant o wŷr byddin y brenin.
43. Gwelodd Eleasar, a elwid Afaran, fod un o'r anifeiliaid wedi ei wisgo â'r llurig frenhinol, a'i fod yn dalach na'r holl anifeiliaid eraill, a thybiodd mai ar hwnnw yr oedd y brenin.
44. Felly rhoes ei fywyd i achub ei bobl ac i ennill iddo'i hun enw tragwyddol.
45. Rhedodd yn ddewr ato i ganol y fintai, gan ladd ar y dde ac ar y chwith, a'r gelyn yn ymrannu o'r ddeutu o'i flaen.
46. Aeth o dan yr eliffant a'i drywanu oddi yno a'i ladd; ond syrthiodd yr anifail i lawr ar ei ben yntau, a bu farw yno.
47. Pan welodd yr Iddewon gryfder byddin y brenin a rhuthr ei luoedd, ffoesant rhagddynt.
48. Teithiodd rhan o fyddin y brenin i fyny i Jerwsalem ar gyrch, a gwarchaeodd y brenin ar Jwdea ac ar Fynydd Seion.
49. Gwnaeth heddwch â thrigolion Bethswra; ymadawsant hwy â'r ddinas am nad oedd ganddynt luniaeth yno i wrthsefyll y gwarchae arni, oherwydd yr oedd yn flwyddyn sabothol i'r tir.
50. Meddiannodd y brenin Bethswra a gosod gwarchodlu yno i'w gwylio.
51. Yna gwarchaeodd ar y deml am ddyddiau lawer, gan osod yno lwyfannau-saethu, a pheiriannau rhyfel i boeri tân a cherrig, ac offer i saethu taflegrau, a chatapwltau.
52. Adeiladodd yr Iddewon hwythau beiriannau rhyfel i wynebu eu peiriannau hwy, ac ymladdasant am ddyddiau lawer.
53. Ond nid oedd ganddynt ymborth yn y stordai, am mai'r seithfed flwyddyn ydoedd; ac yr oedd y ffoaduriaid o blith y Cenhedloedd, a oedd wedi dod i Jwdea, wedi bwyta hynny oedd yn weddill o'r stôr.
54. Ychydig o wŷr a adawyd ar ôl yn y cysegr; yr oedd newyn wedi eu goddiweddyd, a phob un wedi mynd ar wasgar i'w le ei hun.
55. Clywodd Lysias fod Philip, hwnnw a benodwyd gan y Brenin Antiochus cyn ei farw i feithrin ei fab Antiochus i fod yn frenin,
56. wedi dychwelyd o Persia a Media, a chydag ef y lluoedd oedd wedi mynd ar ymgyrch gyda'r brenin, a'i fod yn ceisio cipio awenau'r llywodraeth.
57. Brysiodd Lysias i orchymyn iddynt ymadael, a dywedodd wrth y brenin ac arweinwyr y lluoedd a'r gwŷr, “Yr ydym yn mynd yn wannach bob dydd, yn brin o luniaeth, a'r lle yr ydym yn ymladd yn ei erbyn yn gadarn, ac y mae materion y deyrnas yn gwasgu arnom.
58. Yn awr, gan hynny, gadewch inni gynnig telerau i'r rhai hyn a gwneud heddwch â hwy ac â'u holl genedl,
59. a gadewch inni ganiatáu iddynt rodio yn ôl eu cyfreithiau fel cynt; oherwydd ein gwaith ni yn diddymu eu cyfreithiau a barodd iddynt ddigio a gwneud yr holl bethau hyn.”
60. Bu'r cyngor hwn yn dderbyniol gan y brenin a'r capteiniaid; anfonwyd at yr Iddewon delerau heddwch, a derbyniasant hwythau hwy.
61. Tyngodd y brenin a'i gapteiniaid lw iddynt; ac ar hynny daethant allan o'r gaer.
62. Ond pan aeth y brenin i Fynydd Seion a gweld mor gadarn oedd y lle, torrodd y llw yr oedd wedi ei dyngu, a gorchmynnodd ddymchwel y mur o'i gwmpas.
63. Yna ymadawodd ar frys a dychwelyd i Antiochia. Cafodd Philip yn arglwyddiaethu ar y ddinas, ond ymladdodd yn ei erbyn a meddiannu'r ddinas trwy drais.